بةحسى كؤكلَ

Friday, July 15, 2011

Law as a special need ياسا وةك ثيَويستيةكى كؤمةلاَيةتى

ياسا وةك ثيَويستيةكى كؤمةلاَيةتى
Law as a special need
مافناس.جةميل محةمةد
ياسا وةك رِيَكخةريَك بؤ ثةيوةنديةكان لة كؤمةلَطةدا سةرهةلَدانى بةيةك ثلة و قؤناغ نةبوة وةك سافينى دوثاتى دةكاتةوة زادةى طؤرِانكارية ميَذويةكانة، بةلَكو ضةند قؤناغيَكى برِيوةهةتا بةم ئاستةى ئيَستاى طةشتوة
دواى دةستهةلَطرتنى مرؤظايةتى لة ذيانى سروشتى يان تاكةكةسى كة ياسا تيايدا فةرمانرِةوا نةبوة لةبةرئةوةى مرؤظ بة تةنها ناتوانيَت بذي وثيَويستية جياوازةكانى ثرِبكاتةوة، ئةوةشى هةنديَك فةيلةسوف ويَنايان كردوة وةك "يحى بن يقظان" و "رؤبنسون كروزو" وةك ويَنةيةك بؤ بةتةنها ذيان، لةسةر ئةرزى واقيع بونيان نية، لةوبارةشةوة ئةرستؤ دةلَيَت مرؤظ بونةوةريَكى كؤمةلاَيةتية و ناكرىَ لة دةرةوةى كؤبونةوةى مرؤظايةتى بذى، بارؤخ سثينؤزا جةخت لةوة دةكاتةوة كة ذيانى كؤمةلاَيةتى دةستةبةرى كاملَبونى كةسيَتى ئاكارى تاكةكان دةكات، رؤسؤش لةوبارةوة دةلَيَت (مرؤظ دوو ئارةزووى سةرةكى هةذمونى هةية بةسةر سروشتيدا يةكةميان هةستى خؤثةرستية ئةم هةستةش وا لة تاك دةكات خؤى لة هةموو كةسيَك زياتر خؤشبويَت، هةستى دووةميشيان هةستى هاودةردى و دلسؤزى يان ثيَكةوة ذيانة ئةم ويَستطةش ئةنطيَزةى ذيان ثيَكةوة و لة كؤمةلَطةدا لةلاى مرؤظ زياددةكات)، تؤماس هؤبزيش دةلَيَت( مرؤظ بونةوةريَكى خؤثةرست و دؤذمنكارة و ثيَويستى بة حكومةتيَكى بةهيَز هةية بؤ رِيَكخستنى هةلَسوكةوتةكانى)، ويل ديؤرانتيش هةلَوةستةى لةسةر ئةم مةسةلة كردوة و دةلَيَت( سةرهةلَدانى مولَكى تايبةت كيَشةى بؤ مرؤظايةتى دروستكرد ضونكة ثيَش دةركةوتنى ئةم كيَشةية(بةبؤضونى ئةو) مرؤظ نةدةهاتة ذيَر كؤتوبةند و بارى هيض ياسايةك) بةلاَم بة هاتنةكايةى مولَكيةتى تايبةت ثيَويستى هةبونى ياساو رِيَساى هيَنايةكاية ضونكة لة حالَةتى دةستوةردان لة مولَكيةتى تايبةت كةسيَكدا ثيَويستى ثاريَزطارى بؤ ئةو كةسة لةبةر هيَشتنةوةى سيستةم لة كؤمةلَطةدا و سةرهةلَنةدانى ئاذاوةطيَرِى دةبيَت بونيان هةبيَت و دانانى سنور بؤ ئةوانةى كة تةماحيان هيض سنوريَكى بؤ نية، ذيان لة كؤمةلَطةدا خؤى لة ضةند ثةيوةنديةكى كؤمةلاَيةتى ئالَؤزدا دةبينيَتةوة ئةم ثةيوةنديانةش رِةنطدانةوةى ثيَويستى و بةردةواميَتى ذيان و ثرِكردنةوة و ثيَرِاطةيشتنى داواكاريةكانى مرؤظن، لةسةروبةندى ثةيدابونى كؤمةلَطة مرؤظايةتيةكانةوة كيَشة و ململاَنىَ كؤمةلاَيةتيةكان وةك تراذيديايةكى ضارةويست سةرهةلَدةدةن بةهؤى جياوازى بةرذةوةندى و هةلَويَستى تاكةكانةوة هةر تاكيَك دةيةويَت لة هةموو باشيةكاندا و لة هةموو ئةو لايةنة ديارانةدا كة لة كؤمةلَطةدا بة فةزيلةت و سةربةرزى دادةنريَن ثشكى شيَرى بةربكةويَت ليَرةدا بة باشى دةزانم ووتةى "تؤلَستؤى" ناودارى رِوسى بةبيربهيَنمةوة كة دةلَيَت(سةرضاوةى بةهادارى هةر شتيَك لةلاى مرؤظيَك ئةوةية كة ئةو شتة بةلاى مرؤظةكانى ترةوة بايةخدارة)ئاليَرةوة كيَشةى بةيةكادانى بةرذةوةنديةكان رِاستدةبيَتةوة وةك كيَشةى سةرتاثاى مرؤظايةتى ضونكة ئةوةى هةر تاكيَك دةيةويَت ليَى بةرخورددار بيَت تاكةكانى تريش دةيانةويَت هةيان بيَت و ئةوثةرِى هةولَى بؤ دةدةن، جا بؤ ئةوةى تاكيَك دةستدريَذى نةكاتة سةر مافى ئةويدى و بيَسلَةمينةوة ثيَشيَلى نةكات هةبونى ياسا و نؤرم شتيَكى حاشا هةلَنةطرة هةتا رِيَطةبدريَت بة هةر كةسيَك كة ئةو مافانةى كة هةيةتى مومارةسةى بكات و ثاريَزطارى بؤ مافة رِةواكانى تاك دابين بكاتلة هةمان كاتيشدا ملكةضبون بؤ ئةو ياسايانة شتيَكى حةتمية و دةسةلاَتى طشتى ئةوةى وةئةستؤطرتوة، لةكاتى ملنةدان و نةهاتنةذيَربارى ئةم بنةمايانة دةسةلاَتى طشتى دةبيَت خؤى بة خاوةنى ثراكتيزةكردنى ئةو ياسايانة بزانيَت و لة هةر جؤرة لادان و دةرضونيَك بيانثاريَزيَت و كيَشة و ململانيَكان بطةيةنيَتة كةمترين ئاست
 ناكريَت بةسةر ئةم  بابةتةدا تيَبثةرِم و هةنطاويَك نةطةرِيَمةوة دواوة و باس لةو طيروطازة فكرية نةكةم كة لة بارةى سروشتى مرؤظايةتيةوة لة ئاراداية ضونكة بة بةكارهيَنانى رِيَكارةكانى عةقلَ بؤمان دةردةكةويَت كة ئةطةر مرؤظ هةر بة سروشت باش بيَت دةستدريَذى نةكاتة سةر ئةويدى ئةوا لةم حالَةتةدا ثيَويستمان بة ياسا نابيَت، لةبارةى سروشتى مرؤظةوة سىَ رِاوبؤضون هةية :
1-مرؤظ بة سروشت ضاكة و فاكتةرة كؤمةلاَيةتيةكان وةك خراثى بارى ئابورى و كؤمةلاَيةتى و فاكتةرى دةرةكى وةك ئيرةيى و خؤثةرستى  مرؤظ بةرةو خراثة دةبةن، ديارترين تيؤريستى ئةم بؤضونة جان جاك رِؤسؤية كة تةواوى بؤضونةكانى لةسةر ئةم تةوةرة دةخوليَتةوة
2-مرؤظ بةسروشت خراثة
3-لة رِةطةزى ضاك و خراث ثيَكهاتوة
ئةمانة ديارترين ئةو ثيشنيارانةن كة لةبارةى سروشتى مرؤظةوة خراونةتةرِوو، بةلاَم ئةوةى لايةنطرانى هةر سىَ تيؤرةكة لة سةرى كؤكن ثيَويستى هةبونى ياساية بؤ رِيَطرتن لة لايةنى خراث و شةرِانى لة مرؤظدا، ئةوانةى لايةنطرى ئةو رِايةن كة مرؤظ بة سروشت خراثة وادةبينن كة هةر بةرةو ثيَشضونيَكى كؤمةلاَيةتى ناكريَت بيَتةدى بةبىَ ياساى سزاكان و لةو باوةرِةدان كة ياسا ئامرِازيَكة بؤ هيَنانةدى هارمؤنى و طونجانى كؤمةلاَيةتى لةرِيَطةى دامركاندنةوةى هةستى شةرخوازى لةلاى مرؤظ، ئةستيَرةناسة كؤنةكانيش لة ئاسماندا بةدواى وةلاَمدا دةطةرِان، لةو باوةرِةدابون كة جيَطاى ئةستيَرةكان لةكاتى لةدايك بوندا سروشتى مندالَة لةدايك بوةكة ديارى دةكات
"روسكو باوند"ى تويَذةريش لةو باوةرِةداية كة ياسا زانستى ئةندازيارى كؤمةلاَيةتية كة لة رِيَطةيةوة ثةيوةندية كؤمةلاَيةتيةكان لة كؤمةلَطةيةكى رِيَكخراوى سياسيدا رِيَكدةخريَت
وة ئةو دةولَةتةشى كة زياتر ياساكانى طوزارشت موعانات و ثيَويستيةكانى و ضارةسةرى كيَشةكانى بكات ئةوة لة دةولَةتة هةرة مؤديَرن و ثيَشكةوتوةكانة لةو بارةوة ياساناس سافيني دةلَيَت ياسا لةلاى هةر طةليَك طوزارشتة لة روحى ئةو طةلة و رِةنطدانةوةى بليمةتية تايبةتيةكةيةتى
ئةطةر ياسا لةناو كؤمةلَطةدا نةبيَت هةميشة بةهيَز زالَدةبيَت بةسةر بيَهيَزدا و تةنها هيَز كيَشمةكيَش و ململانيَكانى ناو كؤمةلَطا يةكلايى دةكاتةوة بيَطومان لؤذيكى هيَزيش لة ئاذاوةطيَرِى و ئةنارشيستيةوة نزيكترة وةك لة داد و يةكسانى، بةثيَضةوانةوة هةبونى ياسا هاوسةنطى دةطةرِيَنيَتةوة بؤ ناو كؤمةلَطا و هةموو كةسيَك بةوة دةطات كة شايةنيَتى و ئةو هةستة لةلاى تاك دروستدةبيَت كة ئازاديةكانى ثاريَزراوة و فةلسةفة و وةزيفةى ياساش كة رِيَكخستنى ئازاديةكان و ثاراستنيان ديَتةدى و مةبةستةكانى ثيَكةوةذيان دةبيَتة شتيَكى ثراكتيزة و واقيعى، ئةطةر ياسا ثيَويستيةكى هةبونى كؤمةلَطةبيَت ئةوا ثيَويستيشة بؤ بةرةوثيَشبردنى بةمةبةستى باشتركردنى بارودؤخةكةى و بةرزكردنةوةى ئاستى ئةمةش بيَطومان بة هوكارى رِيَساكانى ياسا دةبيَت كة ثلانى ثيَشكةوتنى كؤمةلَطا دةرِيَذن، دةبيَت طوزارشت لةكؤى كؤمةلَطا يان ويستى تاكة تاكةى كةسةكانى كؤمةلَطا بكات وةك رِؤسؤ دةلَيَت ياسا واتة ويستى طشتى، دوور بيَت لة هةواو ئارةزووى تاكةكةسيَكةوة نزيكترين نمونة بؤ ئةمة بارودؤخى دةركردنى ياساية لةسةردةمى سةددامى ديكتاتؤردا، جاريَك سةدام بةرةو لاديَيةكى ضؤلَبو دةضيَت، ثياويَكى شةل بةرةو رِووى ديَت كة تةنها كةسى ماوةية لة لاديَكةدا دواى ئةوةى كة سةدام كورِةكةى دةنيَريَت بؤ قادسية، سةدام هؤكارى شةل بونةكةى ليَدةثرسيَت و لةوةلاَمدا هؤكارةكةى بة سةدام دةلَيَت و ثيَى دةلَيَت بة دةست كيَشةيةكةوة دةنالَيَنم و سةدام دةلَيَت ئةى بؤضى ئةوةت ليَ بةسةرهات، كابراش لةوةلاَمدا دةلَيَت ئةوة ياساية وايليَكردوم طةورةم، ئا لةم كاتةدا سةدام ئاماذى دةكات بؤ ليَثرسراوى بةديطاردةكانى كة (صباح ميرزا)دةبيَت و ثيَى دةلَيَت:(تعال صباح اكتب المشكلة و بكره سويله قانون) واتة وةرة صباح كيَشةكةى لةلاى خؤت بنوسة و بةيانى ياسايةكى بؤ دةربكة ئةمةش طالَتةجارى دةركردنى ياسامان بؤ دةردةخات لة سةردةمى رِذيَمى ثيَشوودا كة بةهيض شيَوةيةك طوزارشت لة بيروبؤضونى ئةو طةلة ناكةن كة ياساكة لة بةرذةوةندى دةردةضيَت، ئةطةر ياسا بيَتوانا بو لة دةستةبةركردنى ئازاديةكانى كؤمةلَطا و لة ثاراستنياندا سةركةوتوو نةبو يان ئازاديةكانى زةوتكرد ئةوا ئةو جةوهةر و ثيَويستيةى كة ياساكةى لةسةر بنياتنراوة ناميَنيَت.
ياريدةدةرى دادوةرى لة بةرِيَوةبةرايةتى جيَبةجيَكردنى شارةزوور

No comments:

Post a Comment