بةحسى كؤكلَ

Sunday, July 17, 2011

هزرى نةتةوايةتى لةلاى ئةحمةدى خانى

هزرى نةتةوايةتى لةلاى ئةحمةدى خانى                  
نوسينى:عةبدولسةلام دارى          
 وةرطيَرِانى: مافناس جةميل محةمةد
Jamillaw200@yahoo.com
ئةحمةدى خانى يةكيَكة لةشاعيرة ديارةكانى كوردو بةثيَشةنطى هزرى نةتةوايةتى كوردى دادةنريَت،خانى هةموو تةمةنى تةرخانكردبوو بؤ رِاذةى ئةدةبى كوردى و وةلةئاكامدا رِاذةى طةل ونيشتيمانةكةى
خانى بةشدارييةكى طةورةى هةبووة لةطؤرِةثانى ئةدةبى كورديدا ،وة توانيويةتى بة ستايلة قةشةنطةكةى لةدانانى شيعردا نازناوى (شانشين)ى شيعرى كوردى بؤ خؤى ثاوان بكات
ئةو داهيَنانى كردووة لة لةهؤنينةوةى شيعردا ،وة وشةكان لةدةستيدا دانةدةمان وة بةتوانابوو لة بةكارهيَنانى ووشةى طونجاو بؤ دةربرِينى مانا هاوكات لةطةلَ تؤنيَكى جوانى هاوكوفى واتاكة
خانى بةو ثلة بةرزةية طةشت لةبةر ئةم هؤيانة:
1-خانى زمانى عةرةبى وفارسى بةباشى دةزانى ئةمة سةرةرِاى زمانى دايك،وةزانيارى وةردةطرت لةم زمانانةوة
2-خانى ثةرؤشى زانست وزانيارى بوو ،بؤ ئةو مةبةستة ضةند دةولَةتيَك طةرِاوةو لةوميانةيةدا سةردانى ديمةشق و ئةستةنبولَ و ميسرى كردووة،ئةدةب وشيعرى خويَندوة هةروةها تيَؤلؤجيا(ئاينناسى)خويَندووة و بةرِيَطاكانى بةسؤفى بوون(تصوف) ئاشنا بووة،لةبةرئةوة خانى زانست وزانيارييةكى زؤرى لة لةناودارانى ئةدةب و فةلسةفةو ئاينةوة وةرطرتووة
3-خانى يةكةم كةسة كةشيعرى ضيرؤكى هيَناية ناو ئةدةبى كورديةوة ئةمةش بةضيرؤكى(مةم وزينى)ى بةناوبانط
4-بايةخيَكى زؤرى بةفيَركردنى مندالاَن داوة ئةويش بة هؤنينةوةى شيعرى فيَركارى لة فةرهةنطى (نةوبةهار)دا
5-يةكةم كةسة بةرِاشكاوى بانطى بؤ خةبات كردووة لة ثيَناو نيشتيماندا

خانى كيَية؟
ناوى ئةحمةد بن ئةلياسةو سةربة هؤزى خانيية،هؤزةكةى لةناوضةى هةكارييةوة كؤضى كردووة بؤ بايةزيد وتيَيدا نيشتةجىَ بوون
خانى سالَى(1061)ى كؤضى واتة سالَى(1651)ىزايينى لةدايك بووة ولةسالَى (1119)ى كؤضى واتة سالَى(1708)زايينى كؤضى دواييى كردووة،بةلاَم رِؤذهةلاَتناسى رِووسى (باسيلى نيكيتين)بةروارى لةدايك بوونى بةسالَى(1592)ى زايينى و بةروارى مردنى بة سالَى(1655)دادةنيَت
دةتوانين بةروارى لةدايك بوونى ئةم شاعيرة لةم بةيتة شيعرييةى خؤيةوة دياريبكةين كة دةلَيَت:
Lewra ku dema ji xeybê fek bû
tarîxê hezar û şêst û yek bû
كة دةلَيَت:كاتيَك خانى هاتة دونيا بةروارى (1061)ى كؤضى بوو

ثةيوةندى خانى بةزمانى كوردييةوة:
هةر لةمندالَييةوة خانى زمانى كوردى خؤشويستووة،هةركة تةمةنى طةشتة ضواردة سالَ بةم زمانة شتى نووسى،ئةو بةهةستيَكى ليَوانليَو لةنيشتيمان ثةروةرييةوة بانطةشةى طرنطيدانى دةكرد بؤ زمانى كوردى،ئةم مةسةلةيةش لةلاى ئةو بةثلةى يةكةم دةهات لةبةرئةوةى زمان يةكيَكة لةكؤلَةكة سةركيةكانى هةر طةليَك،لةم طؤشة نيطايةوة خانى هةلَسابة كردنةوةى قوتابخانة بؤ مندالاَن بؤ فيَركردنى زمانى دايكييان
بؤضى خانى بةزمانى كوردى دةستى بةنووسين كرد؟
خانى لةثيَشةكى (مة وزين)دا باسى ئةمة دةكات ،دةلَيَت هؤى نووسين بةزمانى كوردى لابردنى لةكةية بةسةر ئةم زمانةوةو ،بؤئةوةى بوار بؤ طةلانى تر نةميَنيَتةوة كة بلَيَن كورد دواكةوتووة وهيض مةعريفةيةك و ثشكيَكيان لة ئةدةب وئةظيندا نيية :

Xanî ji kemalê bê kemale
Meydana kemalê dîte xalî
Yenî ne ji qabil û xebîrî
Belkî bi tessb û eşîrî
Da xelq nebjitin ku Ekrad
Bê merîfetin bê esl û binyad
Enwaê milel xudan kitêbin
Kurmanc tenê di bê hesêbin
Hem ehlê nezer nebên ku kurmanc
Işqê nekirin ji bo xwe aman

خانى ئةو كةسة نةبوو كة جلَةوى دةستثيَشخةرى لةطؤرِةثانى ئةدةبدا بةدةست بيَت بةلاَم طؤرِةثانةكةى بةضؤلَى بينى
بةوثةرِى بيَفيزييةوة دةلَيَت كة ئةزموون وليَهاتووى ئةوةم نيية بيَمة ئةم طؤرِةثانةوة بةلاَم وا بةدةمارطيرى عةشايةرييةوة هاتووم
خانى بةهةستيَكى قوولةوة لة خةمةكانى طةلةكةى دةطةشت ،بةو ثيَودانطةى كة ئةو خاوةنى عةقلَيَكى رِؤشنطةر بوو لةكاتةدا كة طةلةكةى بةدةست دواكةوتووييةوة دةينالاَند
ئةمة لةلايةك ،وةلةلايةكى ترةوة بؤ ئةو جةنطانةى كة رِووبةرِووى كوردستان دةبونةوة لةسةردةستى تورك وفارسةكان وة لةئاكامدا بووبةهؤى دابةشبوونى كوردستان بةسةر هةردوو دةولَةتةكةدا
تورك وفارسةكان دةستيان نةدةطيَرايةوة لة ستةم كردن لةطةلى كورد بؤئةوةى ئةم طةلة واليَبكةن كةويستى ئازادى نةبيَت وهةر لةكؤيلةيدا بميَنيَتةوة لةبةرئةوة دةنطى خانى تةنها ئاطاداركةرةوةى ميرى بؤتان بوو لةو سةردةمةدا بؤ رِةتكردنةوةى ئةم واقيعة:
Ger dê hebûya me jî xudanek
Alî keremek letîfe danek
Ilm û hiner û kemal û îzan
Şir û xezel û kîtab û dîwan
Ev cinsê biba li ba wî memûl
Ev neqdê biba li ba wî meqbûl
Min dê elema kelamê mewzûn
Alî bi kira li banê gerdûn
Bi navê riha Melê Cizîrî
Pê hey kiriba Elyê Herîrî
Keyfek we bida Feqîhê Teyran
Heta bi ebed bi maye heyran
Çibkim ku qewî kesade bazar
Nîne ji qumaşîre xerîdar
ئةطةر سةركردةيةكمان هةبوواية كةضاك وبةخشندة بواية و رِيَزى زانست وهونةرو كايةكانى ترى باش هةلَبسةنطانداية ئةوا منيش ئالاَى شيعرم بةرزدةكردةوة بؤ بةرزترين ثنتى ئاسمان ،بةناوى طيانى مةلاى جةزيريةوة حةريريم دةذياندةوة وخؤشيم دةخستة دلَى فةقىَ تةيرانةوة
بةلاَم ئةم خةيالَةى من بيَسوودةو كةس نايكاتة واقيع
كةواتة خانى يةكةم كةس نيية كة طةلةكةى فةرامؤشى دةكات ،هةرخؤشى ناوى ئةو شاعيرانة دةهيَنيَت كةبةهةمان شيَوة فةرامؤش كراون لةوانة
جةزيرى وعةلى حةريرى وفةقىَ تةيران
خانى هؤكارى ئةم كةم تةرخةمى وفةرامؤش كردنةى دةزانى ودةيطةرِاندةوة بؤ نةزانى و دواكةوتويي طةلى كورد ،لةبةرئةوة هةستى بةوةكرد كة دةبيَت بةثلةى يةكةم بايةخ بة زانست وزانيارى بدات وهةلَسا بةكردنةوةى خويَندنطا بؤ مندالاَنى كورد بؤئةوةى كة فيَربكريَن ولة طؤرِينى باردؤخى طةلةكةياندا ثشكداربن
خانى لةدوو بةرةوة دةجةنطا:بةرةى يةكةميان بةرةى نةزانى ودواكةوتويي بوو بةلاَم بةرةى دووةميان بةرةى جةنطى خانى بوو دذى تورك فارس
هةركة خانى ضاوى هةلَهيَنا جةنطى تورك وفارسى بينى لةسةر خاكى كوردستاندا ،دةيزانى تةنها كورد باجى ئةو جةنطانة دةدةن ،هةميشة ثشكيان لة كوشتن وبرِين تالاَنى بةردةكةوت لةبةرئةوة جارِى خةباتى دا بؤ رِزطاربوون لةم واقيعة:

Emma ji ezel Xudê wisa kir
Ev Rom û Ecem li ser me rakir
Tebeiyeta wan eger Çi are
Ew are li xelqê namîdare
Namûse li hakim û Emîran
Tawan Çiye şair û feqîran
قةدةرى كورد ئةوةية كةببيَت بةكؤيلةى رِؤم و عةجةم ،ثاشكؤيةتييان نةنطيية ،ئةم نةنطيية باريَكى زؤر طةورةية بةسةر شانى فةرمانرِةواو ميرنشينةكانةوة،دةبيَت ئةوان رِووبةرِووى ببنةوة ،شاعيرو كةسانى هةذار ضييان ثيَدةكريَت ،ليَرةوة ئاستى ثةيوةندى خانى بةنيشتيمانةكةيةوة خؤى بةرجةستة دةكات
خانى لة ضارةنوسى طةلةكةى رِادةما ،بؤضى خاوةنى هيض قةوارةيةك نين ؟بؤضى هةميشة ئةم طةلة ثشكى هةر كؤيلايةتى و زولَم وسوكايةتى ثيَكردنة، ئةمة لةكاتيَكدا كورد ئةوةندة سيفاتى بةرز و خانةدانييان تيَداية كةببنة سةردارى ولاَتةكةيان:

Ez mame di hikmeta Xudêda
Kurmanci di dewleta dinêda
Aya bi Çi wechî mane mehrûm
Bil cumle ji bo Çi bûne mehkûm
Her mêrekî wan bi bezlê Hatem
Her mîrekî wan bi rezmê Rustem
Evqulzem û Rûm û behr û Tacîk
Hindî ku bikin xurûc û tehrîk
Kurmancê dibin bi xon mûletex
Wan ji yekve dikin mîsalê berzex
Ciwamêrî û himet û sexawet
Mîrînî û xîret û celadet
Ew xetme ji bo qebîlê Ekrad
Wan dane bi şîr û himetê dad
:
 

وةثاش لَيكؤلَينةوةيةكى هةمةلايةنةى خانى بؤ ئةو واقيعةى كةكوردى تيا دةذى ،دةستى ناية سةر ئةو برينةو بةدةنطيَكى بةرز دةيوت:ضارةكة رِيَككةوتنة لةسةر سةركردايةتييةكى بةتوانا كة بتوانيَت كورد بطةيةنيَت بة ئامانج :

Lew pêkve hemî şe bê tifaqin
Daim bi temerrud û şîqaqin
Ger dê hebûya me ittîfaqek
Vêkra bi gêra me inqiyadek
Rûm û Ereb û Ecem temamî
Hemyan ji mera di kir xulamî
Tekmîlê dikir me dîn û dewlet
Tehsîlê dikir me ilm û hekm
et
Temyîzê dibûn ji hev meqalat
Mumtazê dibûn xudan kemalat

يةكطرتنى كورد تةنها ئامانجى بالاَى ئةو بوو ،تةنها يةكطرتن دةتوانيَت رِووبةرِووى ئةم واقيعة بةئازارة ببيَتةوة
بةلَىَ ئةمة خانى عاشقى ئازادى طةل ونيشتيمانةكةيةتى ،شتيَكى ئاسايية كةسةر دابنةوينين لةهةمبةر هزرى خانيدا ،ئةم كةلَة شاعيرة ناوى بة هةلَكؤلَراوى دةميَنيَتةوة لة ميَشكى نةوةكاندا بؤ ضةند سةردةميَك
لةكؤتايدا ثيَم خؤشة ئةو ووتةى عةلادين سوجادى بهيَنمة بةرباس كة وةسفى خانى دةكات ودةلَيَت:خانى لوتكةو تاجى هةموو نوسةرو شاعيرةكانى كوردة.

No comments:

Post a Comment